Late oplevering nieuwe huizen door gebrek aan installateurs
Door een gebrek aan installateurs worden nieuwbouwwoningen steeds vaker te laat opgeleverd, meldt de Volkskrant. De woningen zijn weliswaar gereed maar het wachten is nog op gas, water of elektriciteit. Het ontbreekt de nutsbedrijven echter aan voldoende technici om deze aansluitingen tijdig te realiseren. Oudere werknemers gaan met pensioen en weinig jongeren kiezen voor een opleiding tot monteur of installateur.
De energietransitie gooit extra roet in het eten voor de netbeheerders. Steeds meer huishoudens stappen over van aardgas op elektriciteit. Gasaansluitingen moeten worden ontkoppeld en zwaardere elektra-aansluitingen worden geplaatst, waardoor de vraag naar monteurs hiervoor alleen nog maar toeneemt. Vereniging Eigen Huis wil dat minister Ollongren actie onderneemt om ‘de voor huizenkopers problematische situatie een halt toe te roepen’. Maar waaruit die actie zou moeten bestaan, weet de vereniging ook niet, aldus de Volkskrant. De netbedrijven zelf denken ‘honderden, zo niet duizenden werkkrachten te moeten vinden en opleiden’ om aan deze problematiek het hoofd te kunnen bieden.
Altijd al als zelfstandige aan de slag willen gaan? De tijd lijkt nu rijp.
“De economie is uit de malaise, de installatiesector komt om in het werk, maar er is wel een probleempje: een schrijnend tekort aan personeel. Net zoals in de ICT-sector is de verleiding groot om uit loondienst te stappen en voor jezelf te beginnen. Onder de streep houd je dan wellicht meer over. Volgens ZZP Nederland en Uneto-VNI is er de afgelopen maanden nog geen sprake van een stortvloed aan nieuwe zelfstandigen in de branche. “Maar het tijdstip is wel bijzonder gunstig”, bevestigt ook Leo Kits van ZZP Nederland. Installatienet interviewde een professional die de stap wel al heeft gezet. Martin Duitscher begint op 1 januari a.s. na 18 jaar vaste dienst voor zichzelf. Lees waarom en wat zijn dromen zijn.”
Voor jezelf beginnen. Doen?
Na 18 jaar vaste dienst begint Martin Duitscher uit Roden per 1 januari voor zichzelf. De ervaren installateur is toe aan een nieuwe uitdaging en verwacht daarnaast onder de streep meer over te zullen houden dan nu. De 39-jarige Duitscher kiest een ideaal moment om een eigen zaak op te starten. De economie zit in een stroomversnelling en er is een schreeuwend gebrek aan installateurs. Voor collega’s die dezelfde stap overwegen heeft de slimme ondernemer in spé wel wat tips.
Het begon een paar jaar geleden, toen zijn vrouw er de brui aan gaf. Na jarenlang in vaste dienst te hebben gewerkt voelde ze zich niet meer op haar plaats. Toen ze aangaf een eigen Nagelstudio te willen opstarten, sprak Duitscher direct zijn steun uit. Het bedrijfje liep al snel als een trein. De Rodenaar zag hoe zijn vrouw opbloeide en het begon ook bij hem te kriebelen.
“Iets nieuws”
“Ik ben leidinggevend monteur bij Comfort Partners, onderdeel van de TBI Holding, en zit in de hoogste loonschaal. Ik zag het niet zitten om de overstap te maken naar een kantoorfunctie. Ik wil niet 5 dagen per week achter een computer te zitten. Daarnaast was ik toe aan een nieuwe uitdaging. Bij Comfort Partners doe ik vooral projectmatig werk. Woningstichtingen zijn vrij behoudend als het gaat om nieuwe technieken en de werkzaamheden hebben een sterk repeterend karakter. Comfort Partners is een prima bedrijf hoor en ik heb fijne collega’s, maar ik merkte dat ik toe was aan iets nieuws.”
Knoop doorhakken
De economische crisis weerhield Duitscher er aanvankelijk van om de stap te zetten. “Zeker bij ons in het noorden hield het werk niet over. Maar de economie trekt nu gigantisch aan. Voor de bouwvak heb ik de knoop doorgehakt. Eerst ben ik met het thuisfront in gesprek gegaan. Zowel mijn vrouw als zoon van 17 en dochter van 15 gaven aan achter mijn plannen te staan. Daarna ben ik direct naar mijn werkgever gestapt. Ik heb TBI bewust tijdig verteld over mijn plannen, zodat ze nog zeker een half jaar zouden hebben om vervanging te regelen.”
Voorbereiding
Dat half jaar heeft Duitscher zelf ook hard nodig. “Je staat er niet bij stil hoeveel erbij komt kijken om een bedrijf op te starten. Inschrijven bij de KvK, verzekeringen regelen, zorgen voor materieel, geschikte groothandels zoeken om je materialen bij te gaan betrekken…” En natuurlijk opdrachten binnen halen. Duitscher heeft dankzij zijn eigen netwerk “al wat in het vat zitten”.
Onderscheidend vermogen
Duitscher Installatietechniek zal zich vooral gaan richten op de particuliere markt. “Daar zit wat mij betreft ook de uitdaging. Opdrachtgevers tonen een groeiende interesse in duurzame systemen, zoals pv-panelen en warmtepompen en op dat gebied wil ik me verder gaan specialiseren.” De enthousiaste Rodenaar denkt zich zo te kunnen onderscheiden van de concurrentie, want “veel concullega’s richten zich nog voornamelijk op traditionele technieken. Daarnaast breng ik uiteraard een hoop ervaring en vakkennis mee. Bovendien ben ik gewend om met een integrale blik te kijken naar een project, waardoor ik ook de installaties onderling goed op elkaar kan laten afstemmen.”
Reacties
Op LinkedIn wordt enthousiast gereageerd door het netwerk van Duitscher. En zijn collega’s op werk wensen hem veel sterkte toe. “Toch hoor ik ook wel sceptische geluiden, zo van ‘over een jaar komt hij met hangende pootjes terug’.” Hij is niet de eerste die de stap waagt. De afgelopen jaren gingen een aantal collega’s hem al voor. “Ik zie parallellen met de ICT-wereld, waar ook een groot gebrek is aan vakkundig personeel. Ook daar is het erg verleidelijk om voor jezelf te beginnen. Of ons als sector eenzelfde ontwikkeling staat te wachten, durf ik echter niet te zeggen.”
“Grijp je kans”
Ook Erik Bek is voorzichtig met prognoses. Na jarenlang werkzaam te zijn geweest bij installatiebedrijven, begon de 47-jarige 10 jaar geleden voor zichzelf. “Niet als installateur, want dan ben je altijd volgend, maar als adviseur”. Na de crisis te zijn doorgeknokt, bloeit het bedrijf van Bek en zijn compagnon als nooit tevoren. E&B Engineering en Bouwbegeleiding heeft inmiddels 4 mensen in dienst en een volle portefeuille met opdrachten. “Ik denk dat veel installateurs met een vaste baan nog huiverig zijn om de stap te wagen. Het is ook geen kleinigheid. Zeker in het begin draai je weken van 60 – 80 uur. Aan de andere kant is dit wel het moment bij uitstek om voor jezelf te beginnen. Daarom zou ik zeggen: “Grijp je kans, maar wees er wel bewust van wat er allemaal bij komt kijken en ga eerlijk voor jezelf na of je dat wel aankan.”
Opleidingsbedrijf wil statushouders aan baan in installatiebranche helpen
Opleidingsbedrijf InstallatieWerk Nederland start een programma om statushouders (asielzoekers met een verblijfsvergunning) om te scholen voor een baan in de installatie- of elektrotechniek. Met dit programma wil het opleidingsbedrijf het tekort aan personeel in de branche te lijf gaan. Tegelijkertijd moet het statushouders helpen te integreren in de maatschappij. Het programma is opgezet samen met partners, zoals OTIB/Metechnica, UWV, Stichting Vluchtelingenwerk, opleidingspartners en de verschillende gemeentes.
Inmiddels zijn 75 statushouders gestart met de opleiding. De verwachting is dat Opleidingsbedrijf InstallatieWerk in het schooljaar 2017-2018 in totaal zeker 150 statushouders zal klaarstomen voor een baan in de installatie- of elektrotechniek.
“Als opleidingsbedrijf met vestigingen in heel het land, zien wij een groeiende vraag naar goed opgeleid personeel”, zegt Ron van Stralendorff, directeur Achterhoek Rivierenland bij Opleidingsbedrijf InstallatieWerk Nederland. “Tegelijkertijd kampt de markt met te weinig instroom van leerlingen vanuit het VMBO. Er is simpelweg te weinig aandacht voor onze branche. Dat is zonde, want de installatie- en elektrotechniek zijn prachtige vakken en bovendien heel baanzeker. Kies je voor techniek, dan kies je voor een goede toekomst.”
Nederlandse les en techniekonderwijs
De statushouders starten met een voorschakeltraject van 12 tot 16 weken. Tijdens deze periode krijgen de deelnemers onderwijsondersteuning in de Nederlandse taal en leren zij de basiskennis van installatie- of elektrotechniek. Daarnaast moeten zij het VCA-certificaat behalen. Vervolgens gaan de toekomstig vakmensen op stage bij een installatiebedrijf waar ze werkervaring gaan opdoen.
Ron van Stralendorff: “Veel statushouders willen graag werken. Zij weten echter niet wat de mogelijkheden zijn maar moeten nog wel de inburgeringscursussen met een goed resultaat doorlopen. Deze kost zoveel tijd, dat (om)scholing voor een vak er vaak bij inschiet. Met ons statushoudersprogramma willen wij een brug slaan tussen de gemotiveerde statushouders en de branche. Door vakkennis te combineren met vakgericht taalonderwijs en een leer-werkplek, zorgen we dat de leerlingen zo snel mogelijk goed inzetbaar zijn. Dat is goed voor de statushouders en voor de branche.”
Stagebedrijven
Praktijkervaring doen de statushouders op bij één van de participanten van Opleidingsbedrijf InstallatieWerk. Na het behalen van hun VCA-certificaat en het succesvol doorlopen van de eerste fase van de opleiding, starten zij met de stage. Gezien het grote aantal deelnemende statushouders is er zeker nog behoefte aan stageplaatsen/arbeidsplaatsen. Bedrijven die het initiatief ondersteunen en mogelijkheden zien voor een stageplek, kunnen contact opnemen met Opleidingsbedrijf InstallatieWerk.
Aan het einde van het voorschakeltraject wordt per deelnemer bekeken wie inmiddels voldoende kennis en vaardigheden heeft opgedaan om met een reguliere BBL-opleiding te kunnen starten.
Druk op arbeidsmarkt in de metaalsector blijft
30% van de deelnemers aan de Metaalunie Economische Barometer van het MKB-metaal heeft meer vast personeel in dienst dan in het tweede kwartaal. De laatste keer dat de vraag naar personeel zo groot was, was in 2008. Gemiddeld hebben de bedrijven 1,6 vacatures openstaan. De meeste MKB-metaal sectoren verwachten niet dat alle uitstaande vacatures het komende halfjaar ingevuld kunnen worden.
Bij de enquêtedeelnemers werken gemiddeld 16,6 vaste medewerkers en 1,8 flexibele krachten. Bij 30% van de respondenten werkten er in het derde kwartaal meer mensen in vaste dienst dan in het tweede kwartaal; een sterke groei. Bij 6% van de bedrijven werken minder mensen in vaste dienst. Ook het aantal bedrijven met meer flexibele krachten groeide, de groei hiervan was kleiner dan de groei van het vaste personeel. 46% van de deelnemers heeft tenminste één vacature openstaan, dat is gelijk aan het tweede kwartaal. De laatste keer dat de vraag naar personeel zo groot was, was in 2008. Gemiddeld hebben de bedrijven 1,6 vacatures openstaan. Afgezet tegen alle medewerkers, hebben de respondenten voor meer dan 4,6% van hun personeelsbestand vacatures. De meeste MKB-metaal sectoren verwachten niet dat alle uitstaande vacatures het komende halfjaar ingevuld kunnen worden.
Bedrijfsresultaat
Met de gematigde groei van de binnenlandse orderportefeuille neemt ook de groei van het bedrijfsresultaat in het derde kwartaal af. Bij 34% van de bedrijven is het bedrijfsresultaat toegenomen, terwijl dit bij 16% is afgenomen (dat was 40 respectievelijk 10%). De waardering van het bedrijfsresultaat ligt iets boven het niveau van het tweede kwartaal. Bijna 60% van de bedrijven zegt tevreden te zijn met het bedrijfsresultaat, 36% staat hier neutraal tegenover. Slechts 5% kwalificeert het bedrijfsresultaat als slecht.
De verwachtingen voor het komende kwartaal zijn relatief goed. In het tweede kwartaal namen de verwachtingen wat af, waarschijnlijk als gevolg van de toen aankomende vakantieperiode. In het derde kwartaal zijn de verwachtingen ten aanzien van het bedrijfsresultaat weer positiever. 34% van de deelnemers verwacht een toename, terwijl 8% een afname verwacht. Het aantal bedrijven dat winst maakt, ligt iets onder het niveau van het tweede kwartaal. 73% van de bedrijven geeft aan winst te maken, 5% maakt verlies en 20% zegt break even te draaien.
Orderpositie binnenland
De binnenlandse orderpositie in het 3e kwartaal groeit door de vakantieperiode eigenlijk nooit of neemt zelfs iets af. Zo ook dit jaar, 34% van de respondenten geeft aan dat de binnenlandse orderpositie in het derde kwartaal is toegenomen. De waardering van de binnenlandse orderpositie is op hetzelfde niveau als dat van de eerste twee kwartalen. Meer dan de helft van de ondernemers (54%) geeft aan tevreden te zijn over de binnenlandse orderpositie, terwijl maar 8% aangeeft ontevreden te zijn.
De verwachtingen voor de binnenlandse orderpositie voor het vierde kwartaal zijn goed en op het hoogste niveau in tien jaar: 41% van de bedrijven in het MKB-metaal verwacht een beter vierde kwartaal, 8% verwacht een afname van de orderportefeuille.
Verkoopprijzen
In de twee voorgaande kwartalen van 2017 heeft bijna een kwart van de respondenten de verkoopprijzen verhoogd, zo ook in het derde kwartaal. Uit de Barometer is niet te halen voor welk deel deze prijsverhogingen nodig zijn om een hogere inkoopprijs te compenseren.
Waar haalt het vakgebied de arbeidskrachten vandaan?
Er kunnen 11.000 banen bijkomen in onze branche, als we de komende 20 jaar de gebouwvoorraad van het gas afhalen. Dat blijkt uit een gisteren verschenen studie van CE Delft in opdracht van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) en TKI Urban. We kampen echter al met een schreeuwend gebrek aan arbeidskrachten en dat probleem zal de komende jaren alleen maar verergeren. Diverse onderzoeken reppen van getallen die ruim boven de 10.000 uitkomen. Hoe gaat het vakgebied dit probleem oplossen?
ISSO, de denktank van de installatiesector, laat vandaag bij monde van arbeidsmarktdeskundige Martijn van Bommel weten dat er een meersporenbeleid moet worden gevolgd. Van Bommel, onder andere betrokken bij het ‘Build Up Skills’ project, ziet verschillende wegen die naar Rome leiden. Volgens hem moet er allereerst een efficiëntieslag worden gemaakt, door meer te gaan prefabben en werken met halffabricaten. Daarnaast moet de sector aantrekkelijk worden gemaakt.
“Vertroetel toekomstige installateurs”
“Vertroetel toekomstige installateurs. Bied ze aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden, bijvoorbeeld met variabele werktijden en richt je daarbij niet alleen op mannen, maar ook op vrouwen.” Van Bommel betreurt het dat het vakmanschap nauwelijks zichtbaar wordt gemaakt. “Dan laat je namelijk zien welke gave oplossingen er zijn, wat het werk inhoudt, hoe vakmensen bijdragen aan verduurzaming en comfort.” De arbeidsmarktdeskundige verwacht op deze manieren de problemen grotendeels op te kunnen lossen. Buitenlandse arbeidskrachten werven is het probleem vooruitschuiven, meent Van Bommel. “Je moet steeds oostelijker gaan om mensen te vinden. Hoe verder je gaat des te meer vraagtekens je kunt zetten bij de kwaliteit van de opleiding. ”
“Mensen zijn op een gegeven moment op”
Verder pleit ISSO voor meer aandacht voor (voortdurende) bijscholing om zo het werk aantrekkelijk en interessant te houden. Wat volgens Van Bommel in ieder geval geen soelaas biedt is mensen langer te laten doorwerken, zoals bijvoorbeeld Adrie van Duijne, ex-voorzitter van de stichting KIEN, oppert in een gastbijdrage in het septembernummer van het praktijkvakblad InstallateursZaken (IZ). Van Bommel: “Mensen zijn op een gegeven moment op. Als je ze dan wil gaan inzetten in lichtere functies, zoals Van Duijne voorstelt, ga je hun jongere collega’s in de wielen rijden. Ze zullen vooral controlerende werkzaamheden gaan uitvoeren. Dat werkt verstorend op de bouwplaats. Je kan beter de kwaliteit van je systemen waarborgen tijdens het productieproces.”
Een ophanghaak voor het infuus
Het betoog van Van Duijne in InstallateursZaken heeft inmiddels al heftige reacties opgeleverd van lezers. Zo stuurde Philip van Rijkhuizen junior, eigenaar van Onderhouds en Installatiebedrijf Van Rijkhuizen, ons een mail waarin hij schrijft: “Ik kan me voorstellen dat het voor witte boorden types als de heer Van Duijne niet zo’n probleem is om door te werken tot Magere Hein op z’n dienstfiets voor je deur staat. Maar voor mensen die hun geld verdienen met ambachtelijke handenarbeid komt er toch een tijd dat het lichaam geen gehoor meer geeft, ook al is de geest nog jong en gewillig. Misschien dat de heer Van Duijne ook wat tijd kan verspillen aan het ontwikkelen van een rollator met gereedschapsrek, opbergvakjes voor klein materiaal en een accupack voor klein elektrisch gereedschap. En voor de echt doorgewinterde vaklui van boven de 80 misschien een bakje voor het kunstgebit en een ophanghaak voor het infuus?”
Installateurs verwachten meer monteurs aan te nemen
Ondernemers in de installatiebranche zijn positief over omzet, winst en werkgelegenheid. Uit het conjunctuuronderzoek van Uneto-VNI over het derde kwartaal van dit jaar komt naar voren dat de installateurs gemiddeld genomen een iets kleinere orderportefeuille hebben dan drie maanden geleden, maar over de omzet zijn ze onverminderd optimistisch. Opvallend is dat de meeste installatiebedrijven denken dat ze meer monteurs zullen aannemen én meer mensen zullen inlenen.
De deelnemende installatiebedrijven hebben dezelfde, positieve omzetverwachting als in het vorige kwartaal, maar ze denken dat de winst iets lager zal uitvallen. De installateurs rekenen op méér offerte-aanvragen en ze denken bovendien een hoger percentage van de offertes te kunnen omzetten in orders. De meeste ondernemers die de enquête hebben ingevuld, gaan ervan uit dat zowel hun personeelsbestand als het aantal inleners zal groeien.
De enquête die de basis vormt van het Conjunctuuronderzoek van Uneto-VNI is uitgezet onder 452 bedrijven met minimaal 25 medewerkers.
Orderportefeuille bouw blijft stijgen
De werkvoorraad in de totale bouw is in juni 2017 uitgekomen op 8,8 maanden, een toename van drie tiende maand. De orderportefeuille in de woningbouw bleef ten opzichte van mei stabiel op 9,9 maanden, terwijl de werkvoorraad in de utiliteitsbouw met vier tiende maand steeg naar 9,1 maanden. De totale orderportefeuille in de burgerlijke en utiliteitsbouw kwam hiermee uit op een niveau van 9,6 maanden, een stijging van twee tiende maand.
Personeelstekort
Ongeveer 70% van de bouwbedrijven gaf aan geen stagnatie in onderhanden werk te ondervinden. Bijna eén op de vijf bouwbedrijven ondervond stagnatie als gevolg van onvoldoende personeel. In de burgerlijke en utiliteitsbouw was een tekort aan personeel de belangrijkste reden voor stagnatie in onderhanden werk.
Tarieven
Ruim zes op de tien bedrijven bedrijven beoordelen hun huidige orderpositie als normaal, ongeveer 30% van de bedrijven beschouwt de positie als groot. Ruim zes op de tien bedrijven verwacht geen personeel aan te trekken, terwijl ongeveer een op de drie bedrijven verwachten extra personeel in dienst te nemen. Circa 55% van de bedrijven verwacht dat de tarieven zullen stijgen, terwijl de rest verwacht de tarieven dat de tarieven gelijk blijven.
Conjunctuurmeting bouw
Dit blijkt uit de conjunctuurmeting in de bouwnijverheid van juli 2017 van het Economisch Instituut voor de Bouw. Deze meting wordt uitgevoerd in opdracht van de Europese Commissie. Aan de conjunctuurmeting verlenen ongeveer 300 hoofdaannemingsbedrijven met meer dan tien personeelsleden hun medewerking.
Mensen met zware beroepen haken steeds vaker voor hun pensioen af
Nederlanders met zware beroepen, zoals loodgieters, halen steeds vaker hun pensioen niet. Ze melden zich voortijdig ziek en krijgen een arbeidsongeschiktheidsuitkering om de periode tot hun pensioen te overbruggen, meldt de Volkskrant. Bij de laatste cao-onderhandelingen zette Uneto-VNI in op duurzame inzetbaarheid van werknemers: niet eerder met pensioen, maar gezond de eindstreep halen. Daarover zijn in de cao inmiddels concrete afspraken gemaakt.
Het pensioenfonds voor de metaal (PMT) ziet een verdubbeling van het aantal nieuwe arbeidsongeschikten sinds de pensioenleeftijd in stappen omhoog gaat van 65 naar 67 jaar. Ook bij het pensioenfonds Zorg & Welzijn worden ouderen vaker (plus 20 procent) arbeidsongeschikt verklaard.
Werkgevers- en werknemersorganisaties hebben bij de laatste cao afgesproken dat oudere werknemers boven de 55 jaar tegen een aangepaste beloning in lichtere functies kunnen gaan werken. De werknemer moet daar wel toestemming voor geven. Deze maatregel beoogt de duurzame inzetbaarheid en daarmee de positie van oudere werknemers op de arbeidsmarkt te versterken. Ook zijn afspraken gemaakt over onderzoek naar versterking van de duurzame inzetbaarheid van werknemers.
Installateurs verzuipen in het werk
Volgens het AD komen bouwkundige aannemers om in het werk en is er een gigantisch tekort aan vakmensen. De krant pakte uit met een paginagroot artikel over het probleem. Door de aantrekkende economie moeten consumenten steeds langer wachten op hun verbouwing of oplevering van hun nieuwe huis. Vakorganisaties verwachten dat deze situatie de komende jaren wel zal aanhouden. Voor installateurs liggen de zaken niet veel anders, aldus Dick Reijman, woordvoerder van brancheorganisatie Uneto-VNI.
“We horen regelmatig dat installateurs ‘nee moeten verkopen’ door een gebrek aan vakmensen. Begrijpelijk. Voor de crisis waren er ruim 125.000 professionals werkzaam in de installatiebranche. Tijdens de crisis zijn er duizenden banen verloren gegaan. Nu we het economisch tij weer mee hebben is er een nijpende behoefte aan vakmensen. Volgens prognoses loopt het tekort de komende jaren op tot 20.000 man.”
Jongeren
Voor jongeren die affiniteit hebben met techniek dus bij uitstek het moment om in de installatiebranche te stappen. “Er is in de volle breedte behoefte aan versterking. Van monteurs tot adviseurs, waarbij het accent wel ligt op functies met een VMBO-en MBO-niveau.” Bovendien houdt de groei voorlopig zeker aan, verwachten deskundigen. “De installatiebranche krijgt grote opgaven voor haar kiezen, zoals de verduurzaming van de bestaande gebouwenvoorraad, woningen levensloopbestendig maken, mobiliteit en de vernieuwing van de infrastructuur.” Tot slot maken werknemers in de installatiebranche eerder kans op een vast contract dan in menig andere sector. “Werkgevers in de installatiebranche willen het liefst vakmensen in vaste dienst, deze mensen aan zich binden en investeren in hun ontwikkeling.”
Aanpak tekort
Uneto-VNI en opleidingsfonds OTIB hebben inmiddels een aantal initiatieven opgestart om vers bloed te brengen in de branche en ouderen duurzaam inzetbaar te houden. Reijman noemt een traject om in korte tijd statushouders op te leiden tot elektrotechnische en werktuigkundige leerling- of hulpmonteurs in de technische installatiebranche. Hoewel dergelijke initiatieven zeker tot enige verlichting zullen leiden, verwachten deskundigen toch dat de schaarste de komende jaren zal aanhouden. Wellicht kan verdere automatisering van processen, prefabben en het aantrekken van buitenlandse vakmensen soelaas bieden.