Overheid gaat prestaties warmtepompen in de praktijk monitoren
Om inzicht te krijgen in de prestaties van warmtepompsystemen in Nederland start de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) met een monitoringstraject onder Nederlandse huishoudens. Voor de overheid het achterhalen van deze praktijkprestaties van belang om beleid rondom CO2-uitstoot te kunnen maken en monitoren. Daarnaast is deze kennis van belang voor beheerders van het elektriciteitsnetwerk.
Ieder huishouden met een warmtepomp én een slimme meter kan zich aanmelden voor het monitoringstraject. Uit de slimme meter zullen de onderzoekers ieder kwartier de meterstanden voor elektriciteit uitlezen en ieder uur de standen voor aardgas. Ook worden de meterstanden van de afgelopen 13 maanden bekeken om een goede vergelijking te kunnen maken met de oude energie-opwekker.
Daarnaast wordt een aantal andere gegevens in het onderzoek betrokken, zoals het type woning en de samenstelling van het huishouden. In combinatie met de lokale buitentemperaturen kunnen analyses gemaakt worden van de prestaties van warmtepompen en de bijbehorende verbruiksprofielen van huishoudens met warmtepompen.
Initiatiefnemers
Het monitoringstraject wordt gecoördineerd in samenwerking met verschillende maatschappelijke organisaties (Enpuls, Gasterra, Gasunie, Liander, N-tra, Stedin, Techniek Nederland) en uitgevoerd door Business Development Holland (BDH). Het onderzoek loopt tot 30 juni 2021.
Meeste woningen nog niet geschikt voor duurzame installatie
Wanneer de cv-monteur langskomt voor onderhoud of service hebben veel mensen vragen over duurzame warmte en energie in huis. Hoe kijken monteurs zélf aan tegen de energietransitie? Wat weten ze van de duurzame technieken? Willen ze er graag mee aan de slag of zijn er twijfels? Feenstra vroeg haar monteurs naar hun ervaringen bij de mensen thuis. Dat leverde een aantal opvallende uitkomsten op.
Verduurzaming leeft bij de consument steeds meer. Zo wordt 76% van de monteurs om energieadvies gevraagd wanneer ze bij de mensen thuis komen. 41% geeft aan dat de meeste woningen die zij bezoeken nog niet geschikt zijn voor nieuwe installaties. Wat maakt dat de investering in duurzame installaties veelal niet rendabel is (86%). Dit zijn enkele conclusies uit onderzoek van Feenstra onder haar monteurs.
Adriaan Pietersma, CEO Feenstra, over de resultaten: “Onze monteurs zijn direct in contact met onze klanten, hun input is voor ons essentieel. Dat het onderwerp leeft is te zien aan de response, ruim 1/3 van de monteurs heeft gereageerd en dat is hoog, zeker in de vakantieperiode. Gezien de fase waarin de energietransitie zich bevindt, zullen we uitleg blijven geven aan de mensen thuis. Kosten zijn nog steeds een belangrijke overweging om wel of niet te verduurzamen. Naast de monteurs in de 'kopgroep' zullen we ook andere monteurs meer handvatten geven om de mensen thuis goed te kunnen helpen.”
Onzekere bewoners
Veel bewoners zijn onzeker over toekomstige plannen en ontwikkelingen op het gebied van de energievoorziening. "Er is nog veel onduidelijk; gemeenten moeten echt aangeven wat er zal gebeuren," luidt één van de reacties. Een andere monteur zegt: "De kosten van verduurzaming en de rol van de overheid zijn voor veel mensen te onzeker om nu al over te gaan op bijvoorbeeld een warmtepomp."
Voorzichtig met nieuwe technieken
Veel cv-monteurs vinden het belangrijk dat ze zich concentreren op technieken die voor technici én consumenten geen verrassingen met zich meebrengen: een ruime meerderheid (61%) vindt dat Feenstra alleen bewezen technieken moet aanbieden. De warmtepomp is inmiddels zo'n bewezen techniek, alleen niet overal toepasbaar.
Verduurzamen oudere huizen ingewikkelder
30% van de respondenten wijst hun klanten op een duurzaam alternatief wanneer de onderzochte ketel op z’n retour is. Dat lijkt weinig, maar er is een goede verklaring voor. Monteurs beginnen meestal niet over duurzame oplossingen wanneer zij zien dat de woning (nog) niet geschikt is voor een hybride of all-electric warmtepomp. En dat zijn de meeste woningen die zij bezoeken (nog) niet. Vooral in woningen van vóór 1980 is het warmteverlies te groot.
Zoals één van de respondenten zegt: "Over de aanpassingen die vooral in oudere huizen nodig zijn, wordt nog altijd weinig gesproken. Daardoor is het moeilijk om een klant een fatsoenlijk en verstandig duurzaam advies te geven." In nieuwere woningen brengen veel monteurs de duurzame alternatieven wél ter sprake.
Positief over verduurzaming
Het overgrote deel van de monteurs (82%) is doordrongen van de noodzaak om woningen te verduurzamen en staat er positief tegenover. 89% vindt dan ook dat iedere monteur de nieuwe duurzame technieken moet kennen.
Vrouwelijke monteurs welkom
Het onderzoek onder de cv-monteurs ging niet alléén over duurzame technieken. Een opmerkelijke uitkomst is dat voor de Feenstra-monteur de gelijke behandeling van mannen en vrouwen in het installatievak geen punt van discussie is. Hoewel op dit moment nog altijd vrijwel alle monteurs man zijn, zegt 87% dat vrouwen van harte welkom zijn.
De warmtepomp als kop van jut
Af en toe bekruipt mij het gevoel dat we in Nederland leven in een angstmaatschappij. Jaren geleden was er een huiveringwekkend artikel over het gevaar van spaken in een fietswiel. Hoe gevaarlijk is dat? Jaarlijks komen duizenden kindervoetjes hiermee in aanraking… De spaak moest maar snel in de ban, te gevaarlijk. Als je goed naar die getallen kijkt, blijkt dat van het aantal kinderen tussen 0 en 4 jaar dat hiermee te maken krijgt, ongeveer 1,5% een serieus letsel heeft. Natuurlijk is ieder (kinder)voetje er één te veel, maar is een dergelijke percentage nu reden om er zo dramatisch over te doen? Een risicoloos leven bestaat niet.
Ik dacht hieraan toen ik keek naar de uitzending van Radar op 16 september jl. Wat een drama als je al vier winters met je gezinnetje in de kou zit. Met alle goede bedoelingen is een warmtepomp in je woning geïnstalleerd. Duurzaam: goed voor het milieu en de volgende generatie, en van het gas af. Vervolgens zit je in de kou! Vier winters op een rij. Bibberen in je eigen huis. Ik snap dat je daar helemaal klaar mee bent. Zeker als blijkt dat niemand je probleem oplost. Om gek van te worden. Zelfs bij de voorzieningenrechter kom je niet verder, omdat het probleem ‘hoog complex’ is?
Warmtepomp: middelpunt van de belangstelling
Weer is het ‘de warmtepomp’ die het middelpunt is van de ellende. Het ding zorgt niet voor voldoende warmte. Bij Radar passeert alles de revue. De installateur geeft ‘niet thuis’, rapporten van deskundigen spreken elkaar tegen, niemand is verantwoordelijk, de branchevereniging helpt ook niet en de zorgvuldig opgestelde ontwerprichtlijnen blijken niet te zijn gevolgd.
Het resultaat van deze aandacht: ’angst’ voor de warmtepomp, ‘angst’ voor de sector, ‘angst’ voor prutsers, ‘angst’ voor de afkickverschijnselen van de gasverslaving. De reactie op deze nare reportage laat zich raden. De overheid moet zich er mee bemoeien! Tijd om in te grijpen. Tijd voor een nieuw certificeringssysteem. Tijd voor nieuwe, strenge regels. Ik word al moe bij de gedachte.
We hebben steeds meer het idee dat het leven beheersbaar is. Het ultieme geloof in de maakbare samenleving. Het blijkt ook nu weer, angst creëert twee reacties: controle of vermijding. Dit mechanisme gaat zichzelf versterken. Controle is verslavend en zelfversterkend. Vermijden is ook verslavend, daarbij is vermijden gevaarlijk omdat je het contact met de realiteit verliest. Door vermijden wordt het onbekend ‘terrein’ en daardoor voor je gevoel steeds gevaarlijker.
Trots
De warmtepomp draait dat het een lieve lust is en kan hier helemaal niets aan doen. Prutsers die niet eerst de gebouwschil op orde brengen, prutsers die niet de ontwerprichtlijnen volgen, prutsers die consumenten in de kou laten zitten. Zij verdienen geen aandacht. Vooral zij mogen de publieke opinie van ons vak niet domineren. Wees vooral trots op wat we met elkaar iedere dag wel voor elkaar krijgen. In ons kantoor draaien al twintig jaar drie warmtepompen, probleemloos. Ook in mijn woning draait drie jaar een warmtepomp, geheel probleemloos. En lekker warm dat het is! Het werkt!
Positiviteit uitdragen
Het is goed dat er regels zijn die het begin van de transitie naar duurzamer bouwen afdwingen. Echter, dat is niet voldoende. Er moet een verwachting, een verlangen ontstaan naar die duurzame samenleving. 
Dan pas komt de positieve creativiteit los. Partijen die hier nu inmiddels zelf mee bezig zijn, moeten dit positief uitdragen, enthousiast blijven praten over mooie, duurzame projecten. Dit jaagt in de omgeving de veranderbereidheid aan.
Mijn overtuiging is: met een positieve verwachting kunnen we een eind komen. De vraag is niet wie volgt, maar wie bereid is de verandering naar een duurzame samenleving te leiden en onze omgeving vorm te geven en dat doen we niet door elkaar bij Radar de maat te nemen.
Jaap Dijkgraaf, algemeen directeur Adviesbureau DWA
Consument weet nauwelijks wat een warmtepomp is
De kennis van Nederlandse consumenten over warmtepompen is nog relatief laag. Slechts 8% van de consumenten weet exact hoe een warmtepomp werkt. Wanneer er een warmtepomp wordt geplaatst, verwachten consumenten dan ook fullservice van de installateur (66%).
Dit blijkt uit het onderzoek ‘Spetterend Sanitair 2025’ van Stichting Verwarming en Sanitair, uitgevoerd door USP Marketing Consultancy. In het onderzoek noemen consumenten de warmtepomp wel het vaakst als alternatieve bron die ze verwachten te gaan gebruiken om de woning gasloos te verwarmen (28%). Naast de 7% die aangeeft exact te weten hoe een warmtepomp werkt en wat de precieze consequenties zijn, noemt een zeer klein aandeel van 1% zichzelf zelfs expert. Voor het merendeel van de consumenten geldt echter dat de kennis nog niet al te ver rijkt. De meeste consumenten geven aan dat ze in ieder geval weten dat de warmtepomp bestaat (42%).
Kansen in fullservice
“Wanneer u een warmtepomp zou willen aanschaffen en plaatsen, verwacht u dan dat een installateur alles voor u uitzoekt en de warmtepomp plaatst, of bepaalt u liever zelf het type en merk dat geplaatst moet worden?” Het antwoord op deze vraag is duidelijk: 66% van de consumenten verwacht fullservice van de installateur. Van de consumenten geeft 34% aan zelf het type en het merk uit te willen zoeken.
‘Breng kwaliteitsborging niet onder bij de Raad van Accreditatie’
Het televisieprogramma Radar besteedde gisteravond aandacht aan een warmte-installatie in een woning in Hilversum. De installatie bleek niet voldoen aan de eisen die aan een goed ontwerp mogen worden gesteld, stelde ISSO dat de inspectie uitvoerde. In de uitzending werd ervoor gepleit de kwaliteitsborging onder te brengen bij de Raad van Accreditatie. Techniek Nederland laat weten hier geen voorstander van te zijn.
De overheid brengt installatiewerkzaamheden onder bij de Raad van Accreditatie als er een veiligheidsrisico is, stelt de brancheorganisatie. ‘Bij warmtepompen is dit niet het geval. Het onderbrengen van de kwaliteitsborging bij deze raad ligt dan ook niet voor de hand. Het brengt wel kosten met zich mee, maar niet meer zekerheid. Die extra zekerheid kan de overheid de consument wél bieden door voorwaarden te verbinden aan de subsidie.’ Wat Techniek Nederland betreft komen consumenten alleen voor subsidie in aanmerking wanneer zij gebruik maken van een erkend of gecertificeerd bedrijf.
Alleen erkende installateurs
‘Uit het (kleinschalige) onderzoek van Radar blijkt dat er voor de branche werk aan de winkel is’, meldt de brancheorganisatie verder. ‘Niet ieder installatiebedrijf is een specialist op het gebied van warmtepompen. Voor bedrijven die warmtepompen plaatsen in bestaande woningen bestaat een certificering en een erkenning. Een bedrijf dat over zo'n certificering of erkenning beschikt, controleert na oplevering of de technische systemen goed functioneren. Wij adviseren een warmtepomp uitsluitend te laten installeren door een bedrijf dat is aangesloten bij Techniek Nederland én een erkenning of certificering heeft voor warmtepompen.’
Leden van Techniek Nederland zijn verplicht Algemene voorwaarden voor Installatiewerk voor Consumentenwerk te hanteren. Deze voorwaarden zijn in samenspraak met de Consumentenbond en Vereniging Eigen Huis opgesteld.
Smart home specialist start met verkoop en installatie van warmtepompen
50five, leverancier van slimme oplossingen voor woningen, start met de verkoop en installatie van warmtepompen van Itho Daalderop. Het bedrijf heeft al veel ervaring opgedaan met de verkoop en installatie van warmtepompen in het Verenigd Koninkrijk en rolt deze dienst nu uit in Nederland.
“We zien een enorme toename in de vraag naar warmtepompen, maar de installatie komt vaak op de tweede plaats. Wij willen die twee combineren, zodat mensen zorgeloos kunnen profiteren van hun duurzame oplossing”, zegt Nico Verlinde, Category Manager Services & Installations bij 50five. “We hebben al veel expertise opgedaan met warmtepompen in Engeland en dat willen we nu graag samen met Itho Daalderop toepassen in Nederland. Uitdaging is nog wel om het installateursnetwerk van 50five verder uit te bouwen met de juiste professionals uit de installatiebranche.”
“Een warmtepomp past perfect in het rijtje van slimme oplossingen die efficiënter en duurzamer energiegebruik stimuleren”, zegt Niek de Jong, Category Manager Renewables & Connectivity bij Itho Daalderop. “We zijn verheugd dat 50five ons benaderd heeft, aangezien zij de ervaring hebben in de verkoop aan en installatie bij consumenten, zodat we ook dit deel van de markt zo goed mogelijk kunnen bedienen. Overigens was het voor ons een belangrijke voorwaarde dat we binnen deze samenwerking de bestaande bedrijfskolom van groothandel en installateur respecteren.”
De installateurs van 50five worden momenteel getraind door Itho Daalderop. De warmtepompen zijn beschikbaar in de webshop van 50five in de categorie Klimaatbeheersing.
Warmtepompen: feiten en fabels
Warmtepompen hebben te maken met een nieuwe beeldvorming: ze zijn vooral duur, maken teveel lawaai en slurpen stroom. Klopt die beeldvorming wel? Aeres Tech in Ede wil hier helderheid over geven en organiseert daarom op donderdag 26 september a.s. voor de derde keer de ‘Dag van de warmtepomp’. In een aantal lezingen en praktische workshops passeren feiten en de fabels over de warmtepomp de revue.
Een van de sprekers is klimaatexpert Rimme van der Lee. Hij zal inzicht geven in het feitelijke energiegebruik en CO2-gebruik van woningen en de manier waarop dat verbruik kan worden verminderd. Veel aandacht in zijn presentatie is er voor de samenhang in energiehuishouding, uitstoot en verbruik bij de toepassing van warmtepompen.
Geluid
Onderwerpen van de praktische workshops zijn onder andere de wet- en regelgeving over het geluid dat warmtepompen mogen maken en de manieren waarop bij de installatie geluidoverlast kan worden tegengegaan. Een andere workshop focust op het gebruik van warmtebeelden bij vloerverwarming, veelgemaakte fouten daarbij en een dieper begrip over het rendement van vloerverwarming.
Meer dan 200 bezoekers
Vorig jaar trok de Dag van de Warmtepomp in Ede meer dan 200 bezoekers. Diederik Samsom – onderhandelaar voor het onlangs gepresenteerde landelijk klimaatakkoord – was een van de sprekers. In de komende decennia moeten 7 miljoen woningen en meer dan een miljoen andere gebouwen worden verduurzaamd, ofwel zonder gebruik van fossiele energie worden gekoeld en verwarmd. Aeres Tech heeft in de afgelopen twee jaar zelf al de stap gezet naar duurzaamheid en heeft haar gebouwen al 'klimaatneutraal' gemaakt.
Gratis aanmelden
Het programma van de Dag van de Warmtepomp begint op 26 september om 15.00 uur. Het programma wordt besloten met een borrel vanaf 18 uur. Gratis aanmelden kan hier.
“Warmtepomp maakt geluid, geen lawaai”
Een wetsvoorstel van minister Kajsa Ollongren, als onderdeel van het nieuwe bouwbesluit, moet het geluid van buitendelen van warmtepompen aan banden leggen. Die normering is echter volgens fabrikanten zo laag, dat het onrealistisch en onhaalbaar blijkt om aan te voldoen. Alle warmtepompen die nu worden geproduceerd en in de afgelopen jaren reeds zijn geplaatst, zouden daarmee ineens niet meer zijn toegestaan.
Volgens het onlangs verschenen Klimaatakkoord van de overheid zullen Nederlandse woningen uiterlijk in 2050 'van het gas af moeten'. Eén van de alternatieven voor het vervangen van de huidige cv-ketel is de warmtepomp. Dit product is er in verschillende varianten en vormen, maar is nog weinig bekend bij het grote publiek. Dat is er mede de oorzaak van dat er veel onduidelijkheden en geruchten worden verspreid over warmtepompen die feitelijk niet kloppen.
Geluid van koelkast
"Mensen hebben een mening over een warmtepomp, maar hebben er nog nooit een gezien of gehoord", vertelt Henk Kranenberg, werkzaam bij warmtepompproducent Daikin. "De meesten denken in de eerste plaats dat een warmtepomp zijn warmte-energie nog uit de grond haalt. Dat is slechts één van de mogelijkheden. De meeste warmtepompen die je nu ziet, halen hun warmte uit de lucht, eigenlijk zoals een aircosysteem of een koelkast werkt, maar dan andersom. Bij dit soort systemen is er dus sprake van een buitendeel dat aan de gevel of in de tuin van de woning wordt geplaatst. In de media en door diverse mensen wordt nu gezegd dat die buitendelen lawaai maken. Maar dat is absoluut niet zo. Een warmtepomp maakt geluid, maar geen lawaai! Het geluid is vergelijkbaar met dat van een koelkast. Heeft iemand het daar ooit over?"
Kamerleden rondgeleid
Afgelopen maandag nam Daikin, als producent, het voortouw om samen met de Dutch HeatPump Association (DHPA), de branchevereniging, een aantal Tweede Kamerleden uit te nodigen om het geluid van verschillende warmtepompen te laten ervaren. Ze werden in Enschede rondgeleid bij diverse projecten van een aantal woningcorporaties. Kranenberg: "De minister heeft een wetsvoorstel ingediend op basis van een advies, maar heeft daarbij niet de branche betrokken of gekeken naar hoe dit soort zaken in de rest van Europa zijn geregeld. In Duitsland bijvoorbeeld is er sinds enkele jaren al zeer goede en duidelijke regelgeving die branchebreed door alle partijen wordt gedragen en nagekomen. De geluidsnorm die daarin is opgenomen ligt overdag op 50 dB(A) en kent lagere waarden ‘s nachts en op plekken die extra geluidsgevoelig zijn. Ook de uitvoerbaarheid is goed geregeld met een meetnormering. In het Nederlandse wetsvoorstel ontbreken veel van die zaken. Vandaar ook dat niet alleen fabrikanten, maar ook installateurs en vastgoedeigenaren zich uitspreken tegen dit voorstel".
Omgevingsgeluid
In het huidige voorstel wordt een geluidsnorm van maximaal 40 dB(A) op de perceelgrens met de buren vastgesteld. Daarmee is de juiste plaatsing van de buitendelen van warmtepompen ook van belang. Tijdens de rondleiding in Enschede konden de Kamerleden Jessica van Eijs (D66), Daniel Koerhuis (VVD) en Erik Ronnes (CDA) bij diverse warmtepompopstellingen het geluidsniveau ervaren. In sommige situaties stond de warmtepomp op redelijke afstand van de woning, dan nog vaak te dicht bij de erfgrens, waar de unit op maximale stand zo'n 50 dB(A) produceerde. Het laagst gemeten omgevingsgeluid lag overigens gemiddeld op 47,5 dB(A). "Dan hebben we het over geritsel van boombladeren in de wind, eventueel verkeer op grotere afstand, vogels die fluiten en mensen die elkaar begroeten. Zelfs deze geluiden rondom de warmtepomp liggen al hoger dan de nu voorgestelde norm! Een koffiezetapparaat of elektrische tandenborstel produceert ongeveer 60-70 dB(A), om even een vergelijking te maken.”
Klimaatambities in gevaar
Frank Achterberg, voorzitter van de DHPA, reageerde vandaag in het AD als volgt: "Dit wetsvoorstel brengt het plan voor de klimaatambities van het kabinet in gevaar. De nieuwe norm betekent voor veel consumenten een enorme extra barrière om een warmtepomp aan te schaffen". Henk Kranenberg vervolgt: "Het gaat hier om zeer hoogwaardige technologische producten waar jaren aan innovatie in is verwerkt, ook op het vlak van het stiller maken van warmtepompen. En als er door de nieuwe geluidseisen, nieuwe maatregelen genomen moeten worden, bijvoorbeeld door extra omkastingen te plaatsen, zal dat een effect hebben op de kosten maar ook op de (energie)prestaties van de warmtepomp".
Realistisch
Kranenberg: "We zijn als Europese producent absoluut voorstander van regulering en regelgeving, maar het moet wel realistisch en uitvoerbaar zijn. We hopen dat er in ieder geval kritische vragen gesteld gaan worden aan de minister en dat zij het wetsvoorstel nog eens goed bekijkt en aanpast. En niet alleen omdat de branche daarmee geholpen is, maar vooral om consumenten en ook bijvoorbeeld woningcorporaties niet verder op kosten te jagen in de energietransitie.” Inmiddels is bekendgemaakt, dat het besluit met betrekking tot geluid door de Kamer over de zomer heen getild wordt en nu al wordt afgehamerd.
Foto tekst:
Testopstelling geluid warmtepomp in Enschede. Helemaal links dhr. Frank Achterberg van de DHPA, Sander Kleine (Daikin) legt uit. De Kamerleden Jessica van Eijs (D66), Daniel Koerhuis (VVD) en Erik Ronnes (CDA) luisteren aandachtig naar de warmtepomp, onder toeziend oog van Barry Top van woningcooperatie De Woonplaats (foto: De Woonplaats, Enschede)
“Geluidseis op buitenunits is kortzichtige maatregel”
Buiten de woning geplaatste warmtepompen en airco’s mogen straks niet meer dan 40 dB geluid veroorzaken bij de buren. Dit is één van wijzigingen aan het Bouwbesluit die de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties onlangs naar de Tweede Kamer heeft gestuurd. Hiermee wil ze geluidsoverlast voor de omgeving voorkomen. Rudy Grevers, manager Woningbouw bij Alklima – importeur van onder andere warmtepompen en airco’s – vindt die maatregel te kort door de bocht genomen en laat een tegengeluid horen.
“Zoals zo vaak volgt de wetgeving de actualiteit, maar veelal wordt beleid ten aanzien van nieuwe thema`s (veel) te laat ontwikkeld. De discussie over het geluid van lucht/water-warmtepompen is hiervan een goed voorbeeld. Hierdoor dreigen onder druk van tijd verkeerde keuzes te worden gemaakt die een belemmering zijn voor de voortgang van de energietransitie en het behalen van de doelstellingen. Ik heb een aantal suggesties om dit proces succesvol te laten verlopen.
Ja, ik werk bij een fabrikant van onder andere lucht/water-warmtepompen (en ben dus een belanghebbende). Vaak is dit een argument om afzijdig te blijven bij dit soort thema`s omdat het al snel wordt afgedaan ‘als de slager die zijn eigen vlees keurt’. Door de dagelijkse praktijk waarbij ik intensief betrokken ben bij woningbouw gerelateerde projecten voel ik echter toch sterk de behoefte om inhoudelijk te reageren op het laatste ontwerpbesluit met de wijzingen van het Bouwbesluit 2012 van Minister Ollongren, die zij 22 mei 2019 naar de tweede kamer heeft gestuurd. Door als bedrijf de praktijk te kennen heb je goed zicht op de aandachtspunten die een rol spelen, maar kun je daarnaast ook de zaken benoemen vanuit je eigen vakgebied die nog onderbelicht blijven. Hierbij zal ik geen argumenten gebruiken die gericht zijn op ons fabricaat, maar puur onze mening formuleren op de ontwikkelingen tot op heden, de bezwaren die hierbij te noemen zijn en de aanpassingen die overwogen zouden moeten worden.
Het probleem is zelden een probleem
Laten we eerst ‘het probleem’ in beeld brengen. Het geluid van een lucht/water-warmtepomp buitendeel wordt geproduceerd door twee onderdelen, namelijk de ventilator en de compressor. Beide variëren in toerental (en dus in geluidsproductie) afhankelijk van de buitencondities en de temperatuur in de woning. Daarnaast speelt ook de modus van het systeem (ruimteverwarming, koeling of warm tapwater) een rol. Tot slot kan het systeem nog functioneren in een legionellabeschermingsprogramma of een ontdooicyclus. Bij al deze verschillende omstandigheden (buitencondities en modus) ontstaan dus andere geluidswaarden en veelal zijn deze niet te simuleren. Bovendien kan een geluidstest die bijvoorbeeld in april uitgevoerd wordt een andere uitkomst opleveren dan dezelfde test in november.
Kort samengevat valt het functioneren van een lucht/water-warmtepomp als volgt te omschrijven: bij een koude dag zal het systeem opschakelen en bij een relatief warme dag (dat is al bij >5 graden) draait het systeem (laag) in deellast. Bij omstandigheden waarbij de mensen veelvuldig buiten zijn draait het systeem dus maar beperkt (warm tapwater), en daarnaast ook met een zeer laag geluidsniveau. Dit is exact de reden waarom wij in de praktijk maar zelden problemen ervaren op dit thema, en dit zal ook het geval zal zijn bij onze collega-A-merken. De enorme groei die we de afgelopen tien jaar in de lucht/water-warmtepompmarkt hebben mogen meemaken is hiervan het bewijs. Dit was uiteraard nooit gerealiseerd als geluidsproblemen veelvuldig optreden. Voorwaarde hierbij is uiteraard dat er in het voortraject voldoende kennis is ingebracht voor de diverse aandachtspunten (zoals het installatieontwerp, de uitvoering, kwaliteit van het product, de opstelling van het buitendeel, maar ook het juist informeren van eindgebruikers). In de uitzending van Radar van maandag 25 februari 2019 is exemplarisch voor een situatie waarin al deze punten niet zijn meegenomen.
Grotere buitendelen?
Een fabrikant probeert bij de ontwikkeling van een warmtepomp altijd een evenwicht te vinden tussen energie-efficiëntie, compactheid en een zo laag mogelijk geluidsniveau binnen de betreffende maatvoering, maar uiteraard speelt ook de prijsstelling een belangrijke rol. Tot op heden volgen de gerenommeerde merken de Europese richtlijnen (ErP), al dient hier aan toegevoegd te worden dat deze eisen gedateerd zijn en in aanmerking komen voor een update waarin verscherping van de eisen een must is. Een ideaal moment dus om deze mogelijkheid te benutten en hierbij gelijk een eenduidige Europese norm op te stellen. Er zal hierbij altijd oog moeten zijn voor enkele natuurkundige wetten waardoor niet alleen geluid een focus is, maar bijvoorbeeld ook de energetische prestatie en levensduur van de toegepaste componenten. Een mogelijkheid is uiteraard het toepassen van omkastingen. In diverse gevallen zullen deze een oplossing kunnen bieden. Het ontwerp en de maatvoeringen leveren echter (esthetische) discussies op en kunnen daarnaast het rendement van de warmtepomp beïnvloeden door de veroorzaakte weerstand. Het lijstje met andere mogelijkheden om geluidsreductie in een lucht/water-warmtepomp toe te passen, is overzichtelijk. Namelijk 1) de wisselaar (verdamper) vergroten, 2) de diameter van de ventilator vergroten zodat de ventilator met een lager toerental hetzelfde luchtvolume kan verplaatsen (waaruit de warmte kan worden onttrokken), en tot slot 3) de compressor geluiddempend bekleden door deze bijvoorbeeld in een afzonderlijk segment in het buitendeel te plaatsen.
Deze maatregelen maken duidelijk dat er ook esthetische gevolgen zijn als buitendelen worden ontwikkeld op ‘low noise’ aangezien ze simpelweg groter worden. Om hiernaartoe te kunnen rekenen/ontwikkelen moet echter eerst exact vaststaan welke eisen onder welke omstandigheden behaald moeten worden. Aansluitend zal een fabrikant dan door middel van productinnovatie doorontwikkelen om te voldoen aan de gestelde eisen. Het mag duidelijk zijn dat hierbij schaalgrootte enorm belangrijk is. Om die reden is het niet handig (onhaalbaar!) dat Nederland een eigen richtlijn opstelt, terwijl dit eigenlijk op Europees niveau georganiseerd moet worden om voldoende schaalgrootte te realiseren.
Weinig duidelijkheid
In de voorlopige stukken staat beschreven dat ‘vanwege de samenhang met BENG de geluidseisen pas in werking treden als het Besluit houdende wijziging van het Bouwbesluit 2012 in verband met bijna energie-neutrale nieuwbouw eveneens in werking treedt’. In overige documenten staat echter de datum van 1 januari 2020 als ingangsdatum genoemd en hierdoor is er dus weinig duidelijkheid. Zeker als je nagaat dat ook de Eerste en Tweede Kamer nog een definitief oordeel moeten vellen. Het is hierbij zeer opmerkelijk dat de BENG-eis wordt uitgesteld door het niet-beschikbaar zijn van de juiste rekentool, terwijl uitgebreide Research & Development van wereldwijde warmtepompfabrikanten wordt genegeerd door de geluidseisen wél op korte termijn te willen invoeren.
Bijkomend probleem is de toetsbaarheid van de eis. Geluid is een specifiek vak en de huidige norm bij grondgebonden woningen is vastgesteld ‘op de erfgrens’. Een fabrikant kan hier niks mee aangezien deze omstandigheid per project, zelfs per woning kan verschillen door omgevingsinvloeden (bijvoorbeeld door weerkaatsing van een aanwezig schuurtje). Hierdoor krijgen we dus telkens maatwerk, hetgeen discussies zal veroorzaken waarbij zelfs binnen projecten met gelijksoortige woningen verschillen waarneembaar zullen zijn. Door dit maatwerk zal de kostprijs onnodig omhoog gaan.
Daarnaast is het de vraag onder welke omstandigheden eventuele metingen gaan plaatvinden. De maximale vraag (geluid) wordt gecreëerd bij -10 graden buitentemperatuur, maar zoals u weet is het dat maar zelden in Nederland. Hoe gaan we dit dan toch toetsen in de praktijk?
Een fabrikant kan zich prima richten op een bepaalde geluidseis, maar dan wel bij een omstandigheid die te simuleren en te testen is onder laboratoriumomstandigheden. Bijvoorbeeld: op 1 meter in vrijveldconditie gemeten met een bepaalde temperatuur.
Suggesties voor definitief beleid
Nu zou uw conclusie kunnen zijn dat wij als marktpartij problemen voorzien in het behalen van bepaalde eisen of nog erger: dat we tegen iedere vorm van richtlijnen omtrent dit thema zijn. Het tegendeel is echter waar! Graag willen wij dat er duidelijkheid komt ten aanzien van dit thema, maar dan wel met de juiste uitgangspunten, de juiste kaders en binnen een reële termijn.
Naar onze mening moeten onderstaande zaken daarom meewegen in het formuleren van het definitieve beleid:
- De wetgeving moet bepaald worden op basis van Europees beleid (of minimaal aanhaken op reeds bestaand beleid van bijvoorbeeld Duitsland zodat we geleidelijk tot een Europese invulling komen). Een maand geleden pleitte een groot deel van de Nederlandse politiek nog voor één Europa en nu zouden we voor dit thema toch weer onze eigen regeltjes gaan opstellen.
- De geluidseisen moeten per dagdeel worden vastgesteld (dag, avond, nacht) vanuit de gedachte dat overdag meer achtergrondgeluid hoorbaar zal zijn en dat in dit dagdeel bijvoorbeeld de boiler geladen kan worden of een legionellaspoeling kan plaatsvinden. Hierbij kan meegewogen worden dat het technisch mogelijk is om capaciteitssturing toe te passen op basis van temperatuur en/of tijd. Afhankelijk van ingestelde waarden wordt het systeem dan voor bijvoorbeeld 50, 75 of 100 procent vrijgegeven.
- De gestelde eis moet vastgesteld worden onder genormaliseerde omstandigheden die meetbaar zijn in een laboratoriumtest. De eis ‘op de erfgrens’ zal talloze arbitragezaken tot gevolg gaan hebben omdat de omstandigheden telkens weer verschillen.
- Er zal duidelijk vastgesteld moeten worden hoe de eis op de erfgrens van toepassing is. Speelt deze eis ook bij een bovendakse opstelling (in een dakkap) of bijvoorbeeld op de berging achterin de tuin?
- Er zal duidelijk vastgesteld moeten worden in welke modus de eis van toepassing is (ruimteverwarming, koeling, warm tapwater, legionellaprogramma of ontdooicyclus) inclusief een buitentemperatuur waaronder het systeem actief is. Tevens zou er nagedacht kunnen worden over het toekennen van een ‘overschrijdingstijd’. Een bepaalde modus (warm tapwater bereiding, legionella en dergelijke) duurt bijvoorbeeld niet langer dan zestig minuten en kan geprogrammeerd worden in een dagsituatie. Wanneer deze overschrijding meegerekend mag worden kunnen veel additionele maatregelen overbodig zijn.
- Zodra de eisen definitief bepaald en aangenomen zijn door de Eerste en Tweede kamer zal nagedacht moeten worden over de invoeringsdatum. Bovenstaande maakt namelijk duidelijk dat specifieke productontwikkeling dan pas kan beginnen.
Kortom: de markt heeft zeker behoefte aan duidelijke wet- en regelgeving. Die wetgeving moet houvast bieden aan vragen en onduidelijkheden die er nu zijn. De huidige opzet creëert echter meer twijfels dan dat het problemen oplost. Door nu de juiste argumenten in te brengen ontstaan betere, toetsbare eisen en voldoende schaalgrootte, waarmee we de volgende stap in de transitie kunnen zetten. Hopelijk wordt dit geluid gehoord en ontstaat er een evenwichtige discussie waarin ook de vakinhoudelijke kennis van de warmtepompmarkt wordt meegenomen.”
Honderd jaar oude woonboerderij aan de warmtepomp
Bij de renovatie van de honderd jaar oude woonboerderij in Ouderkerk aan den IJssel is een gecombineerd laagtemperatuursysteem van vloerverwarming en warmtepomp aangelegd, gekoppeld aan een zoneregeling. De regeling zorgt ervoor dat de temperatuur in de verschillende ruimtes individueel verwarmd of gekoeld kunnen worden.
De eigenaar van de boerderij heeft samen met zijn zoon een melkveehouderij. Het achterste gedeelte van de boerderij, waar voorheen de koeienstal was, is verbouwd tot woning. Het voorste gedeelte, het oude woongedeelte waar de zoon met zijn gezin woont, is nog niet gerenoveerd. In het verbouwde deel is een nieuw casco tegen de oude gevelwanden gezet. Het totale woonoppervlak is circa 150 vierkante meter met een inhoud van meer dan 350 kubieke meter.
Zoneregeling
De vloeren zijn nieuw gestort en het dak van het nieuwe woongedeelte is aan de binnenkant volledig geïsoleerd. In de vloeren is Clickjet vloerverwarming (staaldraadmatten) van Radson aangelegd. Geïnstalleerd is een Zento warmtepomp van dezelfde fabrikant. Elke ruimte heeft een Touch E3-zoneregeling, waarmee de temperatuur per ruimte geregeld kan worden. Dit is een centrale regeling met touchscreen die communiceert met de diverse thermostaten in de verschillende ruimtes. De zoneregeling kan ook op afstand worden bediend met een app.
Combinatiepakket
Het combinatiepakket van (lucht/water)warmtepomp, vloerverwarming en een zoneregeling is geïnstalleerd door Roest & Heuvelman, totaalinstallateur op het gebied van elektrotechnische installaties (als loodgieterswerk) en verwarmingsinstallaties uit Krimpen aan den IJssel. Dit installatiebedrijf heeft inmiddels bij verschillende projecten dergelijke combinatie-oplossingen geïnstalleerd. Arie den Uijl, projectleider bij Roest & Heuvelman, over de renovatie: “Toegegeven, we hebben niet echt een strenge winter gehad, maar de woning heeft een aangenaam binnenklimaat. De combinatie-oplossing resulteert in 100% warmtegarantie. Door diversiteit van de aangeboden afgiftesystemen kunnen we een optimale oplossing bieden voor een perfect warmtecomfort en binnenklimaat. Hiermee wordt een optimaal energie-efficiënt warmtecomfort gerealiseerd.”
Monoblok
In de woonboerderij in Ouderkerk aan den IJssel is een monoblok warmtepomp tegen de buitengevel geplaatst. In dit monoblok zit een koudemiddel dat warmte opwekt. Voordeel van een monoblok is dat het koudemiddel in de buitenunit kan blijven en niet met leidingen in de woning gebracht hoeft te worden. Binnenin de woning in het stalgedeelte zijn twee buffervaten geplaatst: één voor sanitair water en één voor water van het verwarmingssysteem.
Voldoende vermogen
De vloerverwarming geeft met een lage temperatuur voldoende warmte af. De calculatiedienst van Radson kwam uit op een warmteverlies van 8,5 kW. Zij adviseerden daarom een warmtepomp van 13 kW om in de winter ook voldoende vermogen te hebben, voldoende sanitair warmwatervoorziening te garanderen en in het tussenseizoen een lagere compressorfrequentie te realiseren. Elke vloerverwarmingsgroep van de vloerverwarming is apart geregeld met een ruimtevoeler. Deze voelers communiceren met de zoneregeling die in elke ruimte is geïnstalleerd en ervoor zorgt dat in elke ruimte van de verbouwde woonboerderij de temperatuur naar wens kan worden geregeld.
Onder de knie krijgen
Pieter van den Dikkenberg was als accountmanager projecten Nederland betrokken bij de renovatie. “Het gasloos opleveren van gebouwen betekent voor veel installateurs dat zij nieuwe installatietechnieken onder de knie moeten krijgen,” vertelt hij, “bijvoorbeeld om lagere temperatuursystemen te kunnen installeren. Omdat systemen op lagere temperaturen werken, is het belangrijk dat de installateur goed weet hoe hij bijvoorbeeld de installatie waterzijdig moet inregelen, zodat het juiste aantal liters warm water door de verwarmingsbuizen stroomt. De inregeltechniek wordt steeds belangrijker bij systemen die op lagere temperaturen werken.”
Woning inventariseren
“Warmtepompen installeren is een nieuwe techniek waarmee verschillende installateurs nu steeds vaker te maken krijgen”, vervolgt Van den Dikkenberg. “Het zijn complexe installaties waarover bewoners vooraf goed moeten worden geadviseerd voordat zij een keuze maken voor een duurzaam warmtesysteem.” Den Uijl van Roest & Heuvelman hierover: “De eerste stap is dat we de situatie van de woning inventariseren; welke duurzame maatregelen zijn al gerealiseerd en welke zijn nog nodig zijn om het pand te verduurzamen? Daarbij heeft niet elke woning evenveel ruimte om de installaties te plaatsen. Een combinatie van warmtepomp en vloerverwarming met ultra-lage temperatuurradiatoren met Touch E3-zoneregeling werkt het beste als een pand goed is geïsoleerd, zodat de warmte er niet uit verdwijnt. Bij een nauwelijks geïsoleerd pand hebben energiezuinige warmtebronnen weinig effect.”
Advies
Volgens Den Uijl biedt de combinatie-oplossingen van Radson een groot aantal mogelijkheden om een woning optimaal te verduurzamen met energiezuinige systemen die voor een prettig binnenklimaat zorgen. “Dat is gebleken uit verduurzaming van deze woonboerderij”, zegt De Uijl. “Prettig aan Radson is de manier waarop zij met installateurs samenwerken. Hun adviseurs zijn regelmatig op de bouwplaats aanwezig om ons te begeleiden en te ondersteunen. Omdat de techniek nog heel nieuw is en elke situatie weer anders is, voelt het heel positief dat vanuit de fabrikant ter plekke advies wordt gegeven over bijvoorbeeld het bepalen van het vermogen van een warmtepomp en het inregelen van de installatie. Dit soort richtlijnen geven je houvast en dragen bij aan een succesvolle installatie.”