Nederlanders onzekerder over klimaatmaatregelen
Nederlanders zijn in het algemeen onzekerder geworden over klimaatmaatregelen en wat zij er zelf aan kunnen doen. Dit vertaalt zich in een afwachtende houding: wat gaat de overheid doen? Dat zijn de uitkomsten van de jaarlijkse Nationale Monitor Energietransitie. Het onderzoek is uitgevoerd door marktonderzoeksbureau MWM2.
De algemene teneur is dat Nederlanders onverschilliger zijn geworden over het klimaat en wat zij daar zelf aan kunnen doen. De onzekerheid over welke maatregelen genomen kunnen en moeten worden, de onzekerheid over de kosten en de abstracte klimaatdiscussies maken dat Nederlanders het onderwerp naast zich neerleggen. Dit is volgens installatiebedrijf Feenstra, dat het marktonderzoek liet uitvoeren, ook terug te zien in het stemgedrag tijdens de Provinciale Verkiezingen van afgelopen maart.
Eerlijke informatie loont
Algemeen directeur Adriaan Pietersma van Feenstra: “We vinden het belangrijk te weten wat er bij de mensen thuis speelt en hen te informeren over wat er mogelijk en niet mogelijk is. We merken dat ons Zorgeloos Wonen-platform goed wordt bezocht en bekeken. We moeten om naar een echt duurzame energievoorziening, dat weten de mensen inmiddels wel. De vraag is hoe. De overheid, de markt en bewoners zijn gebaat bij duidelijkheid. Wat de Nationale Monitor Energietransitie volgens ons aantoont, is dat eerlijke informatie loont."
De Nationale Monitor Energietransitie meet de houding en het gedrag van Nederlanders met betrekking tot de energietransitie (verduurzaming en energiebesparing). Feenstra houdt ook ieder kwartaal een peiling onder haar bewonerspanel over deze en andere onderwerpen. Opvallend is dat Feenstra-klanten minder onzeker zijn over de energietransitie en de maatregelen die zij kunnen nemen. Ook zijn zij beter in staat in te schatten wat de kosten zijn.
Conclusies uit het onderzoek zijn:
Kennis
• 26% van de Nederlanders (bewonerspanel: 38%) zegt veel kennis te hebben over verduurzaming van het energiehuishouden; ondanks de vele (media) aandacht die de energietransitie dit jaar heeft gekregen. Men associeert een duurzaam huishouden nog steeds met groene stroom en zonnepanelen, en dit jaar ook met gasloos wonen;
• 1 op de 3 Nederlanders verwacht dat het duurzame energiehuishouden in de toekomst (heel) erg gaat veranderen. Dit aandeel is iets kleiner dan vorig jaar;
• 1 op de 10 denkt dat hun woning ‘toekomstproof’ is voor toekomstige veranderingen;
• Nederlanders hebben wel veel beter inzicht in de kosten die gemoeid zijn met de aanpassingen voor de verduurzaming van hun huis dan vorig jaar.
Houding
• 25% van de Nederlanders maakt zich veel zorgen over klimaatverandering. Dit is meer dan vorig jaar (12% in 2018);
• 29% past bewust het energiegedrag aan;
• veruit de meeste Nederlanders vinden dat de verantwoordelijkheid rondom verduurzaming van het huishouden bij de overheid en energiebedrijven ligt (resp. 72% en 59%);
• 26% heeft behoefte aan een overzicht van de kosten en baten van de energietransitie thuis; 19% heeft behoefte aan advies.
Gedrag
• Nederlanders hebben met name laagdrempelige acties ondernomen; acties die weinig moeite kosten of een lage investering vergen. Hoogdrempelige acties worden vaker gedaan vanuit milieuoverwegingen;
• verlaging van de energierekening blijft de voornaamste reden om aan de slag te gaan met verduurzaming van het energiehuishouden (64%);
• goed doen voor milieu komt daarbij op een tweede plek (39%).
Norm ‘Bevestiging dakbedekkingen’ voor commentaar gereed
NEN 6707 en NPR 6708 zijn herzien. De norm NEN 6707 geeft aan wat de eisen en bepalingsmethoden zijn voor de bevestiging van dakbedekkingen. De bijbehorende praktijkrichtlijn NPR 6708 laat zien hoe de norm gebruikt moet worden. De basis voor het maken van constructieve berekeningen is terug te vinden in de normenreeks NEN-EN 1990 tot en met NEN-EN 1999. NEN 6707 geeft aanvulling op de eisen en bepalingsmethoden voor de berekening van de bevestiging van dakbedekkingen. Op zowel de norm als praktijkrichtlijn kan nu commentaar worden geleverd.
De belangrijkste wijzigingen die in Ontwerp NEN 6707:2019 zijn opgenomen ten opzichte van de versie uit 2011 zijn:
- uitbreiding van het toepassingsgebied met plaatvormige dakbedekking, zoals zinken of koperen dakbedekking en aanpassing van de inhoud hierop;
- aanpassingen met betrekking tot partiële factoren;
- aanpassingen om aan te sluiten bij de meest recente versies van normen waar naar wordt verwezen.
Voor Ontwerp NPR 6708 geldt dat de wijzigingen bestaan uit:
- de toevoeging van specifieke regels voor metalen dakbedekkingen;
- aanpassingen met betrekking tot de aansluiting op testmethodes;
- aanpassingen om aan te sluiten op de herziene versie van NEN 6707, met betrekking tot partiële factoren.
Belanghebbenden kunnen tot 15 juli 2019 via www.normontwerpen.nen.nl commentaar indienen op het ontwerp van NEN 6707:2019 en NPR 6708:2019.
Kamerleden zien dat werkende warmtepomp snel geplaatst kan worden
De techniek lééft, ook voor politici. Op vrijdag 12 april gingen de Tweede Kamerleden Sybrand van Haersma Buma en Agnes Mulder het land in om van dichtbij te zien hoe de installatiebranche de verduurzaming van woningen en gebouwen aanpakt. De dynamiek van de sector maakte indruk op de CDA'ers.
Voor jongeren die een loopbaan willen in de techniek zijn er volop kansen. Bij Opleidingsbedrijf IW in Hoofddorp ontmoetten de Kamerleden leerlingen die druk bezig waren in het praktijklokaal. Directeur Ronald Olij vertelde dat het opleidingsbedrijf jongeren opleidt en technici bijschoolt voor de toepassing van duurzame technieken, zoals warmtepompen. Olij: “We werken nauw samen met installatiebedrijven en technisch dienstverleners in de omgeving. Daardoor sluit ons programma optimaal aan op de bedrijfspraktijk. Dat werpt z’n vruchten af. Leerlingen en bedrijven zijn enthousiast over wat we met elkaar bereiken!” Bij IW is een speciaal praktijklokaal voor warmtepompen ingericht. Een Green Deal die de sector afsloot met de overheid maakte het lokaal mogelijk.
Energietransitie is al lang begonnen
Buma en Mulder spraken ook met ondernemers. Joan Remmerswaal van Van Dorp Installaties en Carina Nan van Peereboom Installaties maakten duidelijk dat de energietransitie voor hun bedrijven al lang begonnen is, zowel in de zakelijke als in de particuliere markt. Remmerswaal: “Er is geen utiliteitsproject meer waarin verduurzaming geen rol speelt. Met duurzame technische systemen en langlopende onderhoudscontracten ontzorgen we de klant. Die combinatie is goud waard.”
Technische sector is onmisbaar
Uiteraard was ook voorzitter Doekle Terpstra van Techniek Nederland erbij. Volgens Terpstra wordt de technische sector maatschappelijk steeds relevanter. “Onze leden zijn onmisbaar voor de energietransitie. We zijn een branche geworden die vanaf de ontwerpfase van projecten betrokken is. Advies is een integraal onderdeel van de bedrijfsvoering.”
Vragen over verduurzaming bestaande woningen
De Kamerleden stelden vragen over de energietransitie in de bestaande bouw. Volgens Erik van Engelen, algemeen directeur van Techniek Nederland, is het verduurzamen van bestaande woningen haalbaar en betaalbaar als het stap voor stap gebeurt. “Neem je in je woning gefaseerd energiebesparende maatregelen, dan spreid je de noodzakelijke investeringen, terwijl je toch snel profiteert van een lagere energierekening.” De energietransitie is straks voor alle Nederlanders bereikbaar als we de verduurzaming per wijk aanpakken, denkt Van Engelen. “We kunnen het slimmer organiseren, op een meer industriële manier. Dat levert efficiencywinst op in de hele keten.”
Op zolder bij de familie Hokcx
Thuis bij de familie Hokcx in Alphen aan den Rijn klommen Buma en Mulder naar de zolder om naar de warmtepomp te kijken. Directeur Martin Hoekstra van ST/Warmte was erbij en vertelde dat het niet nodig is om iedere woning meteen aardgasvrij te maken. “Met zonnepanelen en een hybride lucht-waterwarmtepomp hebben we ervoor gezorgd dat deze woning uit de jaren zeventig nu héél energiezuinig is. Met zo'n tussenstap breng je het aardgasverbruik sterk omlaag. Naast de compacte hybride warmtepomp staat hier op zolder nog een cv-ketel die alleen nodig is op heel koude dagen. De elektriciteit voor de warmtepomp komt voor een belangrijk deel van de zonnepanelen. Twee keer duurzaam dus!”
Enthousiaste Kamerleden
De Kamerleden waren onder de indruk van het ondernemerschap en de dynamiek van de sector. Buma: “Het is bijzonder hoe snel deze sector zich ontwikkelt en een prominente positie krijgt in de bouwketen. De potentie is groot voor de technische sector, het is goed om dat scherp in beeld te hebben.” Ook Mulder was positief verrast over de rol die de technische sector speelt in de energietransitie. “Het is mogelijk om een warmtepomp te plaatsen zonder dat je hele huis overhoop wordt gehaald. Binnen een dag heb je een werkend systeem. Petje af!”
Van baby roze tot fel oranje
Het is ongetwijfeld de trend van 2019 in de sanitairwereld: kleur. Jarenlang domineerde de minimalistische badkamer, maar nu mag het allemaal weer uitbundiger. Met het aantrekken van de economie, lijken zowel de fabrikanten als consumenten op te fleuren.
Als u de ISH heeft bezocht afgelopen maart, is het u vast en zeker wel opgevallen: de sanitairwereld lijkt een andere richting te zijn ingeslagen. Er was zelfs een expositie (Pop Up my Bathroom) aan gewijd, waar de kleurenrevolutie voortreffelijk in beeld werd gebracht.
Durf
Rob Sanders is directeur van Sanidrõme. Bij de coöperatie zonder winstbejag zijn tientallen showroomhoudende installateurs aangesloten. Ook zij merken een trendverschuiving, beaamt Sanders. “Nu de economie beter draait, durven de fabrikanten meer. Ze brengen nieuwe producten op de markt met een breder scala aan kleuren; van baby roze tot appeltjesgroen. Hiermee spelen ze ook in op een andere trend: individualisering. Klanten willen steeds meer de regie houden over de inrichting van hun badkamer, keuken en toilet en zijn voortdurend op zoek naar producten die tegemoet komen aan hun individuele wensen.”
Accenten aanbrengen
Toch blijft het overgrote deel, Sanders schat zo’n 9 van de 10 klanten, behoudend. “Ze vragen zich af of ze al die trendy kleuren over een jaar of 3 nog wel mooi vinden en kiezen daarom eerder voor het bekende witte en zwarte sanitair.” De kleurenrevolutie drukt met name haar stempel op de kranen, badkamermeubilair en tegels, zegt Sanders. “Klanten kiezen er niet snel voor om bijvoorbeeld een hele badkamer in roze uit te laten voeren. Ze brengen liever accenten aan, met meubilair en sanitairproducten.”
Grote variëteit
Het kleurrenpallet doet denken aan de jaren 60 en 70, “maar”, zegt Sanders, “het is geen retrotrend pur sang. In feite komen verschillende periodes samen. De variëteit is groter; je ziet niet alleen geel opduiken in de badkamer, maar ook groen bijvoorbeeld en bruin.” De showroomhoudende installateur kan wel uit de voeten met dit weelderige kleurgebruik, merkt de directeur van Sanidrõme. “Het past ook bij het karakter van hun bedrijf, want de kracht van een showroom zit ‘m erin dat je een gevarieerd aanbod kan laten zien.”
Kentering
Of de trend zal aanhouden, weet Sanders niet. “Kort door de bocht verwacht ik een kentering bij de volgende economische crisis. Op dergelijke momenten keren consumenten vaak weer terug naar de basis.”
BENG regelgeving niet haalbaar voor 1 januari 2020
Een ambtenaar van het ministerie van BZK heeft laten weten dat de ingangsdatum van 1 januari 2020 voor BENG-regelgeving niet meer haalbaar is. Een nieuwe ingangsdatum is nog niet bekend. Aanleiding is dat de BENG rekenpakketten te laat beschikbaar komen. Die zouden zes maanden vóór 1 januari 2020 gereed moeten zijn.
De Lente-akkoord partners hebben tijdens de NTA 8800 Programmaraad van 16 april jl. aan een aanwezige ambtenaar van BZK gevraagd om duidelijkheid te scheppen over de invoering van de BENG-regelgeving. Deze liet weten dat het géén 1 januari 2020 wordt, maar dat over een nieuwe datum nog niets te zeggen is. De datum zal tenminste 6 maanden voor inwerkingtreding worden gecommuniceerd. Minister Ollongren komt in juni 2019 met een Kamerbrief over de BENG-eisen.
Inschatting softwarebouwers
Op 2 april 2019 is door de softwarebouwers van UNIEC en Enorm (DGMR Software BV en Earth Energie Advies BV) een persbericht uitgebracht, waaruit duidelijk wordt dat de twee grootste softwarebouwers hun krachten hebben gebundeld. Zij denken dat UNIEC 3, met de NTA 8800 software, pas in het vierde kwartaal van 2019 kan worden gevalideerd en geattesteerd. Op de website van UNIEC 3 staat over de planning: ‘Hierdoor beschikt u per 1 januari 2020 over perfecte software om uw (Bijna) Energie Neutrale Gebouwen te kunnen berekenen.’
De NTA 8800 is een complexe norm en de planning van de overheid om deze per 1 januari 2020 van kracht te laten worden, heeft geleid tot een grote tijdsdruk op de ontwikkeling van software. De NTA 8800 wordt nog regelmatig aangepast, en ook conceptberekeningen veranderen regelmatig.
Grootscheepse werving vakkrachten voor verduurzaming woonwijken
Meer dan twintig landelijke partijen uit bedrijfsleven, overheid, onderwijs en vakbonden gaan samenwerken om te zorgen dat er genoeg vakkrachten zijn voor de verduurzaming van woonwijken. Deze samenwerking moet ook leiden tot technologische vernieuwing, een steeds slimmere aanpak en duurzaam werk. Hiervoor tekenen zij woensdag 17 april de intentieverklaring ‘Mensen maken de transitie’.
Nu al hebben bedrijven grote moeite om het werk gedaan te krijgen. De samenwerking is nodig om veel meer mensen aan te trekken, met goed werk en vooruitzicht op een mooie loopbaan. Tegelijk moet schaars personeel slim worden ingezet, waarbij projectpartijen leren van ervaringen in andere wijken. Die slimme inzet kan door de verduurzaming van woonwijken meer geïndustrialiseerd aan te pakken. Technologische en sociale innovatie zijn beide nodig om de uitdaging van de verduurzaming aan te kunnen.
Tempo omhoog
Het kabinet streeft ernaar jaarlijks 50 duizend woningen te verduurzamen. Dat tempo moet omhoog naar 200 duizend per jaar om in 2050 alle woningen duurzaam te hebben. Nu al dreigt krapte op de arbeidsmarkt deze ambitie in de weg te zitten.
Mariëtte Hamer voorzitter SER: “Arbeidsmarkt en scholing bepalen het tempo van de verduurzaming. Met deze samenwerking houden we de vaart erin. Het biedt volop kansen voor een duurzame toekomst, betaalbare transitie en een innovatieve economie waar iedereen in meedoet.”
Ontwikkelen, samenwerken, mobiliteit
De samenwerking richt zich op een aantal punten. Werkgeverspartijen willen nieuwe vakkrachten aantrekken, onder meer via baan- en werkgaranties voor mbo-studenten, stageplekken, onderwijs op maat en het betrekken van mensen met een afstand naar werk. Partijen kijken bovendien samen hoe ze het werk in wijken goed kunnen organiseren en wat dat betekent voor innovatie, werkprocessen en vaardigheden van mensen.
Ervaringen delen
De partijen gaan zorgen dat niet elke wijk die verduurzaamt het wiel opnieuw uitvindt. Zij gaan ervaringen delen op technologisch, organisatorisch en sociaal vlak. Onderwijs en onderzoek worden nauw betrokken en krijgen een actieve rol bij praktische projecten in de wijken. Dit moet leiden tot de zogenoemde lerende wijkgerichte aanpak.
Pilots van start
Een kernteam van zeven ondertekenende partijen (Techniek Nederland, Bouwend Nederland, Netbeheer Nederland, MBO Raad, Vereniging Hogescholen, 4TU, FNV) gaat in de vier pilotgebieden concreet aan de slag. Het kan snel verder groeien in samenwerking met de lopende 27 gemeentelijke proeftuinen voor verduurzaming van wijken. Ook woningbouwverenigingen kunnen een belangrijke rol spelen. De andere ondertekenaars sporen hun leden aan bij te dragen in de wijken en denken mee over kansen en belemmeringen.
De volgende partijen ondertekenen de intentieverklaring:
Techniek Nederland, Bouwend Nederland, Netbeheer Nederland, FME, Werkgeversvereniging WENB, Koninklijk Instituut Van Ingenieurs, Aannemersfederatie Nederland, FNV, FNV Bouwen en wonen, CNV, VNO-NCW, Sociaal Economische Raad, MBO Raad, SBB, Vereniging Hogescholen, 4TU, NRTO, Topsector Energie, Vereniging van Nederlandse Gemeenten, UWV, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Ministerie van Economische Zaken en Klimaat.
Legionella in sportcomplex blijkt lastig en duur probleem
Begin dit jaar werd er legionella aangetroffen in het Leeuwarder sportcomplex Wiarda. In de kleedruimten van voetbalclubs FVC en Blauw Wit '34 mag sinds die tijd niet langer gedoucht worden. Het duurde twee maanden tot het probleem werd gevonden. Voorzitter Rudy Douma hierover bij omroep Friesland: “Het bleek heel lastig om te achterhalen waar de vervuiling zat, en vervolgens bleek het heel ingewikkeld om die tot nul terug te brengen.”
De oorzaak bleek te zitten in de leidingen, vertelt Douma op de site van de Friese omroep: “Er moeten heel wat leidingen omgelegd worden, zowel op het complex als in de aanloop naar het complex. Ook in de leidingen van Vitens schijnt het een en ander niet goed aangelegd te zijn.”
Wie gaat betalen?
Ondertussen is er het nodige gesteggel over de kosten die het legionellaprobleem met zich meebracht. Het werk aan de leidingen zou voor een deel betaald moeten worden door de voetbalclubs FVC en Blauw Wit '34. Douma hierover: “We hebben al zo'n 30.000 euro verspijkerd en dan is het probleem nog niet eens opgelost. Daar komen nog enkele tientallen duizenden euro's bovenop. Dat kunnen wij als club nooit zelf betalen.” Douma wil daarom in gesprek met diverse partijen, zoals de gemeente en Vitens. “Want hoe is het mogelijk dat dit bij zo'n nieuw complex kan gebeuren?”
Einde seizoen
Het belangrijkste is nu dat het probleem zo gauw mogelijk wordt opgelost. Douma: “In de meivakantie moet alles gedesinfecteerd zijn en worden er monsters genomen. Als het goed is kunnen we twee weken later weer douchen. Helaas is dan het seizoen al bijna klaar.”
Brede coalitie zet zich in voor betere uitwisseling data in bouwketen
Tijdens de werkconferentie ‘Twee jaar Bouwagenda’ is de DigiDeal voor de Gebouwde Omgeving (DigiDealGO) door ruim dertig organisaties bekrachtigd. Daarmee committeren zij zich aan de gezamenlijke ambities, doelen en aanpak voor digitalisering van de bouwsector. Voorzitter Richard Tieskens: “De DigiDealGO staat voor sectorbrede afspraken over de uitwisseling, eigenaarschap en organisatie van data en informatie in de bouw. Die maken het mogelijk om alle gegevens rondom het bouwproces digitaal in de keten te ontsluiten.”
Veel partijen in de bouwketen investeren al jaren in digitalisering. Waar zij steeds meer tegen aan lopen is de onmogelijkheid om data in de keten uit te kunnen wisselen. De DigiDealGO gaat dat mogelijk maken. Onder meer met afspraken over standaarden. Met die set afspraken kunnen opdrachtgevers, opdrachtnemers en overheid initiatieven ontwikkelen om de vloeiende uitwisseling van bestaande data mogelijk te maken.
Sleutelrol
De bouw speelt een sleutelrol in de grote opgaven om te werken aan een duurzaam en klimaatbestendig Nederland. Zo streeft de sector naar 100% energieneutrale nieuwbouw van woningen en utiliteitsgebouwen vanaf 2020 en een geheel circulaire bouwsector in 2050. Digitalisering vormt een cruciale voorwaarde voor het behalen van deze opgaven zoals verwoord in De Bouwagenda. De DigiDealGO geeft invulling aan de digitaliseringsopgave. “Het stemt tot trots dat we erin zijn geslaagd de gezamenlijke ambities, doelen en de weg daarnaartoe met elkaar vast te stellen”, zegt Bernard Wientjes als voorzitter van de Taskforce Bouwagenda.
Krachtenbundeling
“De noodzaak om te bouwen in ons land is groter dan ooit. Willen we dat in een flink tempo, op een hoog kwaliteitsniveau én efficiënt doen, dan zijn digitalisering en informatisering essentieel. Er gebeurt al veel, maar te vaak ontbreekt de samenhang tussen de verschillende initiatieven. Daarom is het belangrijk dat we de krachten nu bundelen”, zegt voorzitter Doekle Terpstra van ondernemersorganisatie Techniek Nederland. “De DigiDealGO is daarbij niet alleen een impuls voor een efficiënte en slimme gebouwde omgeving, maar ook een belangrijke drijver voor productiviteitsgroei.”
Voortrekkersrol
Terpstra benadrukt dat Techniek Nederland al jaren een voortrekkersrol heeft op het gebied van digitalisering. Dat heeft onder meer het 2BA-artikelbestand op basis van het Europees Technisch Informatie Model (ETIM) opgeleverd. Momenteel werkt de ondernemersorganisatie aan de ontwikkeling van een ‘open Uniforme Objecten Bibliotheek’ om de leden te ondersteunen bij het werken met BIM.
Digiteam
Het Digiteam onder voorzitterschap van Richard Tieskens faciliteert en coördineert de activiteiten van de DigiDealGO. Dit team wordt ondersteund vanuit het BIM Loket. De organisaties die de DigiDealGO vandaag hebben getekend vormen de kring van ambassadeurs.
Kijk voor meer informatie op de website van DigiDealGO.
Building Holland: bouwkolom bundelt krachten
Veel beslissers, maar de aanloop leek wat tegen te vallen. Ook dit jaar trok Building Holland een gemêleerd publiek. Van adviseurs, installateurs en architecten, tot adviseurs, woningcorporaties en bouwkundige aannemers. Ze kregen een goed totaaloverzicht voorgeschoteld. Bulding Holland is bij uitstek een beurs om trends te signaleren en wat minder om de diepte in te duiken.
Alle drie de hallen hadden een Innovation Boulevard. Zo kon de bezoeker gelijk al een beeld krijgen van de highlights die de beurs in petto had. Het gevaar van een dergelijke opzet is uiteraard dat je de overige stands gaat overslaan, maar dat terzijde.
Totaalconcepten
Installatienet signaleerde een fikse toename van en vraag naar totaalconcepten. Fabrikanten en andere partijen in de bouwkolom bundelen hun krachten en bieden oplossingen aan om duurzame nieuwbouw of renovatietrajecten te realiseren. Aansprekende voorbeelden zijn bijvoorbeeld Factory Zero en de Pluswoning. Maar ook individuele partijen lieten totaalconcepten zien, zoals LG met het ‘Huis van de toekomst’ en Croonwolter&dros met een integrale oplossing om gebouwen te verduurzamen. Dit is bij uitstek een trend om in het oog te houden en indien mogelijk bij aan te haken als kleine of middelgrote installateur.
Systeemintegratie
Die opmars van totaalconcepten gaat gepaard met een groeiende aandacht voor systeemintegratie. PV-panelen, warmtepompen en LT-vloerverwarming worden bijvoorbeeld met behulp van slimme beheersystemen steeds beter op elkaar afgestemd. Sensoring speelt een centrale rol in dit proces. Steinel liet onder andere de HPD2-sensor zien, waarmee niet alleen temperatuur, lichtsterkte en het CO2-gehalte kan worden gemeten, maar ook het aantal mensen dat aanwezig is in een ruimte. De fabrikant richt zich nu nog primair op de utiliteit, maar verwacht dat op termijn dit soort sensoren met de bijbehorende slimme beheersystemen ook ingeburgerd zullen raken in de woningbouw. De reden klinkt aannemelijk; duurzame woningen hebben een dik isolatiepakket, waardoor het binnenklimaat nauwkeurig moet worden gereguleerd om bijvoorbeeld ‘sick building syndrome’ en oververhitting te voorkomen. Tegelijkertijd kan de informatie die wordt gegenereerd door de sensoren benut worden om energiebesparingsmaatregelen door te voeren.
Warmtepompen
De Bouwbeurs en de ISH gaven al de teneur aan; de warmtepomp en zeker de luchtgebonden variant is bezig met een onstuitbare opmars. Dat werd bevestigd op Building Holland. Zo zagen wij verscheidene fabrikanten, zoals Viessmann en Toshiba (Intercool) hun luchtgebonden warmtepompen promoten. Maar ook een minder bekende partij als MasterTherm gaf acte de presence. De Tsjechische fabrikant toonde een nieuwe modulerende water/water warmtepomp met een vermogen tussen de 1 en 5 kW en een SCOP van 5. De Nederlandse vertegenwoordiging maakte daarbij wel de kanttekening dat de SCOP uiteindelijk ook afhankelijk is van bouwkundige randvoorwaarden, zoals isoleren en het correcte afgiftesysteem. Zowel bij MasterTherm als andere fabrikanten viel hetzelfde geluid te beluisteren: de warmtepomp kan zich heugen op de belangstelling van het brede publiek, maar de prijs blijft vooral nog een beletsel. Zeker in renovatietrajecten waar er vaak extra bouwkundige maatregelen nodig zijn om het beoogde rendement te behalen.
Elektrische radiator
Een andere minder bekende speler die de Nederlandse markt heeft betreden is Rointe. De fabrikant liet een kleine elektrische radiator zien. Dankzij onder andere de geïnjecteerde aluminium lamellen en een speciale vloeistof is een energiebesparing haalbaar van tientallen procenten, aldus de fabrikant. Rointe merkt dat de Nederlandse consument nog huiverig is om elektrische verwarmingssystemen toe te passen, maar dat de belangstelling wel toeneemt.
Customization
Customization is een andere trend die ook al op de Bouwbeurs en ISH zichtbaar was. Fabrikanten proberen in hun productaanbod steeds meer tegemoet te komen aan de individuele wensen van hun klanten. Zo fabriceert Kameleon Solar customized PV-panelen voor gevels van gebouwen. Door een extra inktlaag op de PV-panelen aan te brengen kan de kleur worden veranderd of zelfs een fraai patroon worden aangebracht. Het rendement ligt wat lager dan bij doorsnee PV-panelen, maar daar staat dan wel een esthetisch verantwoorde oplossing tegenover.
Energiebesparing
Energiebesparing blijft een belangrijke trend. Zo lanceert Hamwells dit jaar een douche-unit met WTW. De installatie is eenvoudig in te passen in bestaande woningen en kan worden opgehangen. Hamwell mikt met haar nieuwe oplossing met name op de gelaagde bouw.
Tevreden
Building Holland was zeker een bezoekje waard. De beurs had rond de 250 standhouders die volgens prognoses rond de 15.000 konden ontvangen. Of dit aantal daadwerkelijk is gehaald, kunnen we op moment van schrijven nog niet melden. Standhouders waren over het algemeen in ieder geval positief over de kwaliteit van de bezoekers. Zo kregen we meerdere keren te horen dat er een hoog percentage beslissers tussen zat en dat de exposanten die traditioneel de installatiebranche bedienen nu de gelegenheid kregen om ook met andere partijen in de bouwkolom in contact te komen, zoals architecten en bouwkundige aannemers.
Voor een uitgebreide nabeschouwing op de beurs verwijzen wij u naar het Vakblad InstallateursZaken, waar meer aandacht zal worden besteed aan Building Holland
Leertouwer 90 jaar: “Een familiebedrijf waar je geen nummer bent”
Leertouwer uit Barneveld bestaat 90 jaar. Met de twee broers Kampman, die al 20 jaar opvallend aanwezig zijn op de achtergrond bij de technisch dienstverlener, blikken we in een interview terug op hun tijd bij het bedrijf en de ontwikkelingen in de branche.
De Kampmannen staan garant voor vakkennis, treffende anekdotes en bovenal verbaasde gezichten. Jan en Hans Kampman zijn eeneiige tweelingbroers die al vanaf september 1996 bij Leertouwer werken. Het is nog steeds een iconisch Leertouwer duo maar vroeger leken ze zoveel op elkaar, dat mensen moeite hadden om ze uit elkaar te houden. Toen ze met de trein vanuit Ede voor het eerst bij Leertouwer aankwamen, dacht een collega zelfs dat hij dubbel zag.
Al vroeg actief met zonne-energie
Direct nadat Jan en Hans van de HTS afkwamen, startte hun loopbaan bij Leertouwer. Jan begon op de afdeling werkvoorbereiding en Hans startte als calculator. Ze kwamen in een drukke tijd, dus er was genoeg werk en vraag naar technische kennis.
Hans had tijdens zijn studie ook wat met zonnepanelen gedaan en dat vond de toenmalige directeur, meneer Van der Boon senior, wel interessant. Tegenwoordig is zonne-energie heel normaal, maar toen was dat heel bijzonder. Eén van de eerste projecten die ze deden was het aanleggen van zonnepanelen in Madurodam. Daardoor was Leertouwer één van de eerste Nederlandse bedrijven die actief waren met zonne-energie.
Daarnaast groeide Leertouwer ontzettend hard, dus de verhuizing naar het huidige pand stond op de planning. Hans heeft daarvoor, samen met andere collega’s, het ontwerp van de installaties gemaakt.
“De betrokkenheid is heel erg groot hier”
De broers zijn er trots op dat Leertouwer bij collega’s en in de markt bekend staat als vooruitstrevend. “We waren de eerste met zonnepanelen, domotica, beveiligingen én data- en computernetwerken. Je kunt je bijna geen wereld zonder al die technieken meer voorstellen, maar wij waren daar echt specialisten in.”
Het bedrijf is langzamerhand wel steeds groter geworden, maar nog steeds zie je de kenmerken van een familiebedrijf. “Je bent geen nummer, de directeur is benaderbaar en de betrokkenheid is heel erg groot hier.” Wat Jan en Hans ook kenmerkend vinden voor Leertouwer is de lange termijnvisie. “We hebben best economisch moeilijke tijden gekend, maar daar zijn we altijd netjes doorheen gekomen.” Dat vinden ze onder andere te danken aan René van der Boon (directeur) en zijn vader.
Korte lijntjes en echt betrokken
Wat de broers ook fijn vinden is dat de lijntjes kort zijn. “Als er echt wat aan de hand is, wil iedereen een stapje harder lopen. Natuurlijk is het bedrijf de laatste jaren veranderd en zijn we gestructureerder geworden, maar in de omgang zijn we niet veranderd. We krijgen ontzettend veel dingen snel geregeld.”
“Zo vroor het 10 jaar geleden heel hard. Binnen anderhalve dag hadden we een ijsbaan voor het pand en was alles geregeld. Van koek en zopie tot verlichting, een aggregaat, geborsteld ijs en bewaking ’s nachts. Alles was bloedsnel voor elkaar. In ons werk geldt dat natuurlijk ook en dat is te danken aan de mensen. Wij zitten hier nog maar 20 jaar en als je de personeelslijst langsgaat zie je dat mensen al veel langer in dienst zijn. Mensen zijn echt betrokken.”
Huiswerkbegeleiding
Die betrokkenheid merken ze ook als ze oud-collega’s spreken, want die vragen nog steeds hoe het gaat. Zo hebben Jan en Hans ook veel jongere collega’s huiswerkbegeleiding gegeven. “Dat maakt het extra leuk om ze tegen te komen en te zien wat er van ze geworden is.” Nog steeds begeleiden ze jonge Leertouwerianen op donderdagavond één keer in de twee weken. “Een hele hoop jongens beginnen met werken, maar ze moeten ook nog een aantal papiertjes halen. En ze zijn steengoed buiten, maar over de theorie struikelen ze soms een beetje.” Jan en Hans geven geen bijles, maar helpen met het huiswerk. De grootte van de groep neemt de laatste jaren wel wat af, “maar het ligt er ook aan hoe dicht je bij de toetsen komt, haha.”
“Er is zoveel veranderd”
Technisch uitdagende klussen en afwisseling maken dat ze hun werk nog steeds leuk vinden. Hans is ondertussen teammanager van de afdeling Calculatie waar de technische advisering en prijsberekeningen gemaakt worden voor alle projecten. Jan is teammanager Engineering & Tekenkamer en houdt zich bezig met het ontwerpen van installaties. Hij zorgt er daarnaast ook voor dat de medewerkers bijblijven op het gebied van normeringen.
Als ze terugkijken is er in de branche ontzettend veel veranderd. Hans: “Als ik het eerste zonnepanelenontwerp vergelijk met hoe ze nu gemaakt worden dan is dat bijna niet voor te stellen. Toen had je daar de computerprogramma’s nog bijna niet voor, dus ik rekende dat gewoon met de hand uit!”
“Dat geldt bij ons voor de software ook”, vult Jan aan. “Als ik zie wat we nu op tekeningen zetten, dat zijn veel complexere technische installaties dan we eerst deden. Lichtberekeningen deden we eerst met puntjes en nu kun je met 3D ontwerpen alles zien!”
De broers hebben nog met een kompas op het dak gelopen, terwijl je nu op Google Maps kijkt en meteen ziet waar het noorden is. “Twintig jaar geleden was dat gewoon niet mogelijk, er is zoveel veranderd.”
“We willen allebei niet weg”
Ze zitten vol humor, Jan en Hans Kampman. Op de vraag of ze veel samenwerken antwoorden ze: “Liever hadden we hier niet samengezeten maar ja, we willen allebei niet weg.” Ze zoeken de samenwerking niet per se op, maar ontwijken elkaar ook niet. Dus het zit allemaal wel goed, “maar dat kan na dit gesprek heel anders zijn hoor”, voegen ze daar met een grote lach aan toe.
Toch hebben ze nooit overwogen om weg te gaan bij Leertouwer. Hans: “Ik vind het leuk dat je mening er hier echt toe doet en dat je echt het verschil kan maken.” De broers vinden het ook kenmerkend dat veel medewerkers die weggegaan zijn, later toch terugkomen. “De verloren zonen van Leertouwer, haha! Dat geeft aan dat Leertouwer echt ergens voor staat en dat we waarmaken wat we beloven. We willen iets moois neerzetten, wat we zelf technisch ook uitdagend vinden.”
auteur: Marlou Veldhuizen stagiair Leertouwer